Bedenkingen rond schuld en schuldgevoel
Er zijn geen delen van ons die niet bedoeld zijn te bestaan, ook geen gevoelens. Alles heeft zijn plek in de perfectie van de creatie en de stuwkracht naar bewustwording. Ten minste, zo kijk ik naar het bestaan.
Wat is dan de schoonheid van schuld en schuldgevoel binnen onze samenleving?
Vaak merk ik hoe, als er schuldgevoel aan te pas komt, bewustwordingsprocessen en persoonlijke groeiprocessen geblokkeerd worden. Dan voel ik mijn verlangen om alles te kunnen omarmen en te zien als een opportuniteit om te evolueren naar meer liefde, meer eenheid, een wereld waarin ieders behoefte telt. De vraag hoe we met schuld en schuldgevoel kunnen omgaan op een constructieve manier houdt me erg bezig.
Blijkbaar is schuldgevoel zo ondraaglijk pijnlijk voor veel mensen dat ze er alles aan doen om het te omzeilen en weg te drukken. Dit kan zeer extreme en destructieve vormen aannemen. In mijn ervaring en observatie is dit één van de meest destructieve krachten in de wereld. Een dader zal, om zijn schuldgevoel te sussen, van zijn slachtoffer een vijandbeeld creëren. Zo is hij nog vrijer om met het slachtoffer te doen wat hij wil, meestal om zijn eigen frustraties, verdriet en angsten te ontladen. Ik hoef geen tekening te maken over hoe extreem deze dynamiek kan gaan.
Mijn vragen hierbij zijn:
Heeft schuld en schuldgevoel geen reële waarde?
Hoe komt het dat schuld en schuldgevoel zo pijnlijk zijn om onder ogen te zien?
Kunnen we een manier vinden om hier constructiever mee om te gaan?
Laten we beginnen met de eerste vraag: Hebben het begrip schuld en het schuldgevoel een waarde in de creatie van een wereld van evenwicht, waar ieders behoefte telt?
Ik wil hierbij vermelden dat mijn bevindingen gebaseerd zijn op ervaring, intuïtie en uitwisseling van ervaringen en ideeën, niet op klinisch onderzoek. Elk heeft zijn eigen waarden, waarbij ervaring en intuïtie zeker niet onderdoet aan klinisch onderzoek. Intuïtie en ervaring zijn sneller en vaak ook doortastender, daar waar klinisch onderzoek meer zekerheid geeft als het correct wordt uitgevoerd.
Als ik jou iets geef en je neemt het aan, ontstaat er een schuld. Om ieders behoeften te vervullen en een evenwicht te hebben in de zorg voor iedereens behoeften, zal er ook iets naar mij moeten komen. Want als ik enkel maar geef en niets ontvang, krijg ik op den duur een ernstig probleem. In die zin kunnen we schuld en het daarbij behorend schuldgevoel zien als een regulerend fenomeen om evenwicht te houden in de zorg voor ieders behoeften.
Ja maar, zou je dan kunnen zeggen, wat met onvoorwaardelijk geven en zit er in geven niet ook een stuk ontvangen? Wat met het plezier van geven zonder dat er iets terug moet komen?
Het plezier van geven zonder iets terug te verwachten kun je maar echt beleven als er al voldoende aan je eigen behoeften is voldaan. Dus volgens mij is dit een waanbeeld dat onevenwicht schept is de samenleving.
Om overvloed en evenwicht te krijgen in de samenleving is er een stroom van geven en ontvangen nodig die ieder evenredig bereikt. Schuld en schuldgevoel zijn daarbij een regulerend fenomeen.
Die stroom van geven en ontvangen kan natuurlijk anders geregeld worden dan ‘ ik geef je dat en ik wil dat in de plaats’. Niet alles hoeft afgemeten te worden. En we hoeven niet onmiddellijk terug te krijgen op iets wat we gegeven hebben of het hoeft niet van de persoon te komen aan wie je iets gaf. In tegendeel, hoe complexer de flow van het geven en ontvangen loopt hoe gevarieerder en overvloediger de producten kunnen worden.
Hoe meer wij ons kunnen in lijn zetten met het hoger intuïtief leven, dat verbonden is met de eenheid en de vanzelf regulerende energieën, in het vertrouwen dat schuld en schuldgevoel daarin een regulerende tool is waar niet zwaar aan getild hoeft te worden, hoe meer dat vanzelf gaat zonder dat we daar onze kop erover hoeven te breken.
In ons zwaar getraumatiseerde collectief hangt er echter aan schuldgevoel veel pijnlijke overtuigingen die de boel helemaal scheef trekken.
Wat maakt schuldgevoel zo pijnlijk?
Laten we even onder de loep nemen welke trauma’s en overtuigingen aan schuld hangen.
Misschien even een korte schets van hoe trauma en overtuigingen met elkaar verbonden zijn:
Wanneer we als kind getraumatiseerd worden door overweldigende gebeurtenissen – dat kunnen kleine of grote dingen zijn. Dan trekken we daar automatisch conclusies uit. Die dragen we dan veelal onbewust mee als kernovertuigingen die mee de vorm van ons leven zullen
bepalen. Bv: Je krijgt als kind herhaaldelijk te horen van je moeder dat je beter je best moet doen. De boodschap die je ontvangt is: “ik ben niet goed genoeg” De pijn die je daarrond voelt sluit je diep in jezelf op, samen met die overtuiging. Je draagt die in je volwassen leven mee en hercreëert situaties die bevestigen dat je niet goed genoeg bent. En het schuldgevoel ligt hier al op de loer.
Door dat we als samenleving behoorlijk getraumatiseerd zijn, is het standaard dat wij onbewust overtuigingen doorgeven aan onze kinderen die hen niet dienen om een vervuld leven te leiden. Kinderen nemen vaak een schuldgevoel op zich die soms wel en soms niet zo bedoelt was van de kant van de ouders. ‘Het is mijn schuld dat mijn moeder depressief is’, ‘het is mijn schuld dat mijn ouders gescheiden zijn’,… denkt het kind dan. Zo bezorgen onze trauma’s ongewild een schuldgevoel aan onze kinderen. Niet scheiden en ongelukkig zijn of je depressieve gevoelens onderdrukken heeft geen zin, want het kind voelt het toch.
Soms hebben ouders het zo moeilijk dat ze bewust hun kinderen de schuld geven van al hun problemen. ‘Het is jou schuld dat ik mijn carrière niet heb kunnen uitbouwen’, ‘Had ik je maar niet gehad’, ‘Door jou ligt papa ziek in bed’,… Deze schuldgevoelens zijn nog moeilijker af te schudden.
Als kind nemen we die schuld heel serieus en we sluiten het pijnlijke gevoel diep in onszelf op, waar het de rest van ons leven bij ons kan blijven en in vele situaties in ons later leven de kop opsteekt en de boel verzuurd. Het zou kunnen dat je ineens heel heftig in verdediging gaat bij het minste dat iemand iets zegt of doet dat je interpreteert als beschuldiging. Of je loopt jezelf de hele tijd te verontschuldigen. Misschien word je depressief van het schuldgevoel. Je probeert alle situaties te vermeiden die tot schuld zouden kunnen leiden. Het kan ook dat je je uiterste best doet om het iedereen naar zijn zin te maken.
Met de ogen van een volwassene zouden we echter heel goed kunnen zien dat je als kind geen schuld draagt in de scheiding van je ouders of de depressie van je moeder. Het is dus geen realistisch beeld. Het gaat ook gepaard met een negatief zelfbeeld. Erger dan ‘ik ben niet goed genoeg’, zit er ‘Ik ben een slechterik’ achter. Een zeer pijnlijke gedachte die zich tegen het leven zelf keert. Je wordt vijand van het leven zelf. Wie kan er met die gedachte over zichzelf leven?
Om de pijn van die gedachte te vermijden kunnen we een hoop gedachtegangen construeren die onszelf van schuld ontdoen en de ander tot slechterik maken. Dan is het geen probleem om die iets aan te doen. Zoals Nasi’s van Joden zo’n vijandig beeld hadden gemaakt, dat het geen probleem was ze te vergassen.
Hoe erger hetgeen is dat je een ander aandoet, hoe sterker de gedachtemuur wordt om de ander zwart te maken. Hoe moeilijker het ook wordt om je schuld onder ogen te zien, dus hoe meer kracht er achter zit om de defensieve constructie te maken. Hoe meer je je moet afsluiten van je empathisch vermogen. En hoe moeilijker en pijnlijker de weg terug wordt.
Dit gaat allemaal over een onterecht schuldgevoel dat om rechtzetting vraagt. Er kan werkelijke schuld uit groeien. Er zijn wel degelijk daden waarbij er een terechte schuld is. Daders kunnen beide makkelijk vermengen om hun schuld te ontwijken of ontkennen.
Als je een kind verkracht ben je wel degelijk schuldig. Je hebt veel schade aangericht in iemands leven door jouw daad. Ook als je al je frustraties op je gezinsleden uitwerkt en er niets mee wilt doen. Stelen, doden, slaan, uitschelden… zorgen voor een onevenwicht in de balans van geven en nemen. En om eerlijk te zijn, aan sommige van die dingen maken we ons allemaal wel eens schuldig. De vraag is, heb je de moed je schuldgevoel aan te kijken en er iets mee te doe? Hoe ernstiger de daad, hoe moeilijker dat wordt. Ik voel een diep respect voor zij die het aangaan.
Kan je je verbinden met de pijn dat jou daad veel pijn heeft veroorzaakt. Kan je die pijn toelaten?
En daar hangt het oordeel: ‘ik ben een slechterik’. Dat oordeel komt in conflict met je diep menselijke behoefte bij te dragen aan het leven, aan anderen, om van betekenis te zijn.
Schuld bekennen, dus toegeven dat jou daad een ander schade heeft berokkend, of dat je zoveel genomen hebt dat het wel eens tijd is iets te geven, kan in conflict lijken te komen met een andere belangrijke behoefte, de behoefte aan vrijheid en eigen keuze. Een getraumatiseerde en door belemmerende overtuigingen gevangen mind ziet dit als een obstakel. Want in werkelijkheid is het delen van je passies en talenten met je omgeving heel bevrijdend en opliftend. Zelfs de pijn toelaten van het besef dat jou daad een ander schade heeft berokkend is uiteindelijk veel bevrijdender dan ermee blijven rondlopen.
Een andere mooie conditionering die we bij ons dragen is schaamte over de schuld. Bovenop het gevoel van schuld komt dan nog eens de angst voor het oordeel van de buitenwereld, bloot gezet te worden als slecht, vies, lelijk, belachelijk,… en de angst om er niet meer bij te horen.
Dat maakt het er niet makkelijker op om op een serene manier met schuldgevoelens om te gaan of om verantwoordelijkheid te nemen voor eigen daden. Hoe pijnlijker, hoe meer de meeste mensen de neiging hebben het te ontkennen en weg te drukken.
Van daar dat er zo weinig daders van seksueel misbruik toegeven.
Al bij al is het een kluwen aan onbewuste gevoelens en overlevingsmechanismen die ervoor zorgen dat pijn in stand gehouden wordt en verder doorgegeven wordt. Wat kunnen we doen om die perpetuum mobile van pijn te doorbreken?
Enerzijds kunnen we ons ontdoen van het schuldgevoel voor dingen waar we helemaal niets aan konden doen en waar we geen verantwoordelijkheid voor dragen. Meestal ligt de oorsprong daarvan in onze kindertijd waar we de schuld op ons namen voor het ongelukkig zijn van onze ouders. Het vraagt soms veel innerlijk werk om schuldgevoel los te laten.
Het onecht schuldgevoel kan leiden tot frustratie en woede die dan op de verkeerde personen geprojecteerd worden. We doen dan misschien iemand iets aan die er niets mee te maken heeft.
Het wordt ook verwarrend als we onze ouders op een piëdestal zetten terwijl we onze frustraties op onze kinderen of anderen uitwerken. We creëren een omgekeerde wereld waarin de pijn wordt doorgegeven. We zien niet meer helder voor welke daden en gevolgen we verantwoordelijkheid te nemen hebben.
Anderzijds kunnen we verantwoordelijkheid nemen voor de daden die we deden die anderen pijn of schade berokkenden. We kunnen de moed opvatten om ons te verbinden met de spijt en de pijn die daaromtrent werkelijk in ons leeft. Onze eigen pijn en die van degene die onder onze daad geleden heeft. Dan kunnen we ons in sereniteit, onder het schuldgevoel verbinden met wat echt bijdraagt aan het leven. Het is daarbij ook belangrijk te zien dat wat we gedaan hebben en wat een ander pijn of schade heeft berokkend, dat dat meestal vanuit onze eigen onopgeloste trauma’s komt.
En dan is er ook nog de angst om uitgestoten te worden. Daar moeten we ook nog trotseren om tot die werkelijke plek van verbinding en heling te kunnen komen. Ja, het is veel makkelijker ons slachtofferschap onder ogen te zien (wat ook belangrijk is), dan ons daderschap. Toch zou het zoveel meer evenwicht in de wereld brengen mochten meer en meer mensen dit schaduwwerk aangaan. Al mijn bewondering en respect voor zij die de ontmoeting met hun daderschap aangaan.
Eenmaal we ons kunnen verbinden met de pijn onder de schuld en de schaamte, kunnen we aan de trauma’s werken die de oorzaak zijn van de slachtoffer/dader dynamieken. Een mooi cadeau aan de wereld. Want zo geef je de pijn minder en minder door en in en rond jouw groeit er meer en meer een wereld waar iedereen zichzelf kan zijn in onvoorwaardelijkheid.
